نوازندگان و خوانندگان موسیقی دستگاهی ایران

عبداله دوامی . ابوالحسن اقبال آذر
باقر رامشگر . حسین طاهرزاده . غلامحسین درویش

 

ردیف درویــش خــان

موسیقی دستگاهی ایران

 

دیباچه

سالها بود که رونوشتی از ردیفی که سرکار دکتر لطف اله مفخم پایان به چاپ رسانده بود را در بایگانی خانه یمان دیده بودم. از زمانی که واکاوی و بررسی ردیف میرزا حسین قلی را آغاز کردم، دوست داشتم آن را نیز بررسی و از درون مایه ی آن آگاه شوم. پس از پخش نامه ی موسی خان معروفی به مجله ی موزیک ایران برایم روشن شد که باید این ردیف بازگویی و برداشت غلام حسین خان درویش از ردیف موسیقی دستگاهی ایران باشد که موسی خان معروفی برای تار نوانگاری کرده و دکتر مفخم پایان با جا به جایی به یک پرده ی بالاتر برای سازهای زهی کمانه ای نگاشته است. نوانگاری های پیش رو دسترنج چشایی هنری درویش خان، تلاش بی همتای موسی خان معروفی برای گردآوری و سازمان دادن ردیف موسیقی دستگاهی ایران که یکی از ارزمند ترین به جا مانده های پهنه ی فرهنگی ایران بزرگ است و در پایان کوشش های دکتر لطف اله مفخم پایان برای رونویسی و پاک نویس چنان گنجینه ی هنری، است. نباید فراموش کرد که انگیزش و پشتیبانی دکتر مهدی برکشلی بود که سرانجام این کار بزرگ به چاپ رسید و در دسترس همگان جای گرفت.

در اینجا تلاش خواهم کرد گام به گام این گنجینه ی ارزشمند را بارگذاری کنم. باشد که برای دوستانی که شاید دوست دارند با ردیفی دیگرگونه، کمتر دیده شده و ارزشمند آشنا شوند سودمند باشد یا که برای سازهایی که ردیف ویژه ای برای آنها آماده نشده کاربرد داشته باشد. برای نمونه شاید برای بربط نوازان یا کمانچه نوازان می تواند یک ردیفی نو و درخور باشد برای پیاده کردن بر روی سازشان. بویژه که این نوانگاری به آسانی دست یافتنی نیست. تنها افسوس که هیچ نواخته ای از این گنجینه ی موسیقی دستگاهی تا آنجایی که من میدانم در دسترس نیست. بر هنرجوی جستجوگر است که با شناخت زیبایی شناسی ردیف موسیقی دستگاهی خود برای هر چه زیباتر نواختن این گنجینه تلاش کند.

 

نامه ی موسی خان معروفی به مجله ی موزیک ایران

این نامه در سال یازدهم مجله ی موزیک ایران، دی ماه 1342 به چاپ رسیده است و من آن بخشی که در پیوند با کار ما باشد را در اینجا می آورم. این نامه را نخستین بار در نوشتار نگاهی به نوانگاری مهدی قلی خان هدایت به نگارش سمن پور عیسی یافتم.

بخشی از نامه:

هموطنان گرامی و هنرمندان عزیز
اینجانب موسی معروفی که در جوانی علاقه وافری به موسیقی داشتم سبب شد که در سال 1336 قمری (1296 شمسی) نزد استاد درویش شروع به تحصیل عملی موسیقی از را گوش نمودم و چون نت در آن موقع معمول نبود با زحمت بسیار هفت دستگاه موسیقی ملی را از راه گوش از آن استاد درس گرفته و حفظ نمودم و در سال 1339 قمری (1299 شمسی) دوره را به پایان رسانیده موفق به دریافت پری درجه اول (سنجاق تبرزین طلا) گردیدم و علاوه بر پری تصدیق نامه نیز از استاد دریافت داشته که در تصدیق نامه استاد مرا از بهترین شاگردان خود معرفی نموده اند. بعدا چون متوجه شدم که بدون نت نگهداری و ضبط آن مشکل و ممکن است از خاطر محو شود ناچار شدم که نت را یاد گرفته شاید موفق شوم دوره ی ردیف را با نت نوشته و از نسیان و فراموشی آن را باز دارم لذا از مرحوم حسین هنگ آفرین خواهش کردم که در هفته دو روز به منزل ما آمده و مرا به نت آشنا نماید. این عمل انجام و چند ماه نزد آن مرحوم به یاد گرفتن نت مشغول و چون علاقه ی زیادی داشتم بسیار خوب از عهده برآمده دیدم اکنون میتوانم ردیف را بنویسم. از شاگرد خود آقای رحمت اله صفایی که مدتی نزد اینجانب دوره ردیف را فراگرفته و نت نویسی ایشان خوب شده بود خواهش نمودم که به منزل ما آمده و در روز چند صفحه بنویسند. به این ترتیب که من با تار بنوازم و ایشان بنویسند و تا روز دیگر من نوشته ها را تصحیح نمایم که برای پاکنویس حاضر شود. این عمل انجام شد و این ردیفها به پایان رسید.

این بود داستان نوانگاری ردیف درویش خان از زبان موسی خان معروفی که من آن را نخستین بار در نوشتار ماهور به قلم مخبرالسلطنه نگارش سمن پور عیسی یافته بودم.

 

دکتر لطف اله مفخم پایان و نوانگاری پیش رو

دکتر لطف اله مفخم پایان (1294-1362) لیسانس خود را در رشته های باستان شناسی، تاریخ و جغرافیا از دانشسرای عالی دریافت کرد و سپس دانش اندوزی خود را در دانشگاه سوربن پاریس در رشته ی جغرافیا دنبال کرد و سرانجام کامیاب به دریافت بالاترین گواهینامه ی دانشگاهی (دکتری) خود شد. او چند سالی را نزد ابوالحسن خان صبا ویولن و دانش موسیقی آموخته بود و در نوانگاری زبردست شده بود و ابوالحسن خان صبا را در این داستان بسیار یاری رسان بود.

اکنون فشرده ای از نوشته ی دکتر لطف اله مفخم پایان برای این نوانگاری را که سرگذشت آماده شدن آن را روشن خواهد کرد اینجا میاورم. زمانی که ابوالحسن خان صبا در تلاش برای آماده کردن و گردآوردن یک ردیف موسیقی دستگاهی و چاپ آن بودند سرکار لطف اله مفخم پایان در جایگاه دستیار ایشان برای آماده کردن نوانگاری های گوشه های ردیف در کنار ایشان بودند. از آنجایی که صبا هنرمندی ژرف نگر و تیزبین بود به آسانی تن به پایان کار نمی داد و دوست داشت کارش تا جایی که میشود کم و کاستی نداشته باشد همان بود که ایشان، لطف اله مفخم پایان را برای گردآوری ردیف های دیگر استادان زمانه گماردند. تنها کسی که به این خواسته پاسخ آری دادند موسی خان معروفی بود. ردیف پیش رو در تابستان 1318 خورشیدی از روی یکی از ردیف های سازمان داده شده ی موسی خان معروفی با یک پرده بالاتر برای سازهای زهی کمانه ای نوشته شده است. اکنون که نامه ی موسی خان نیز در دسترس ماست روشن میشود که این ردیف همان ردیفی است که برداشت چشایی درویش خان از ردیف موسیقی دستگاهی ایران است.

یادآوری میکنم که در چند جا نام گذاری ها را دگرگون کرده ام بویژه آنجاهایی که یقین داشتم که نام گذاری ها نادرست یا نا بجا بوده است و اینکه هر گوشه را تا جایی که دریافت موسیقایی من یاری کرده به گونه ای ساختارمند و در پاره های گوناگون نمایانده ام به گونه ای که دریافت ساختار و روند موسیقایی هر گوشه را آسان تر و روشن تر نماید. من به جای واژه ی شعر از سروده و به جای واژه ی تحریر از چهچهه بهره برده ام.

 

آرزو میکنم که برای دوستدارانِ دانستن ریشه های موسیقی دستگاهی ایران، تلاش من سودمند باشد. پرهام ناصح پور

 

نوانگاری ردیف درویش خان

𝄆 𝄀 𝄁 𝄀 𝄇

دستگاه شور

شور . یکشور . دوشور . سهشور . چهارشور . پنجشور . شششور . هفتشور . هشتشور . نهشور . دهشور . یازدهشور . دوازدهشور . سیزدهشور . چهاردهشور . پانزدهشور . شانزدهشور . هفدهشور . هژدهشور . نوزدهشور . بیستشور . بیست و یکشور . بیست و دوشور . بیست و سهشور . بیست و چهارشور . بیست و پنج

شناسه ی کار به چاپ رسیده: دستگاه های موسیقی سنتی ایران . گردآورنده: موسی معروفی . ترانهش و نگارش: دکتر لطف اله مفخم پایان . از انتشارات انستیتوی تحقیقات موسیقی شناسی ایران . فرهنگستان ادب و هنر . تهران . آبان ماه دو هزار و پانسد و سی و شش . چاپ خانه ی کتیبه

 

نوای تار و ایران

پویا نگاره های کوتاهی از دیدنی های ایران همراه با نوای تار
نوازندگی تار از پرهام ناصح پور در آواز ابوعطا
تماشا کنید!