Parham Nassehpoor

آقا علی اکبر فراهانی، بزرگِ خاندان فراهانی
که از نوازندگان برجسته ی تار و سه تار و پایه گذاران گنجینه ی موسیقی دستگاهی بودند

همانگونه که خواننده گرامی می داند با جستجوی نام تار در جهان تارکده ای نوشتارهای فراوانی در پیوند با این ساز ایرانی یافت خواهد شد. همین است که تلاش خواهم کرد آن داده هایی در پیوند با تار ایرانی که به آنها کمتر پرداخته شده و یا شاید از آنها سخنی بمیان نیامده را در اینجا بیاورم. و هم که هر آن چیزی که یادآوری و یا برجسته کردنش از دیدگاه من بایسته و شایسته باشد را در این جا خواهم گنجانید. خواست من تنها این است که خواننده ی ارزمند پس از خواندن و بررسی این گفتارها و نوشتارها دیدگاهی نو و گسترده تر به تار ایرانی و چه بسا موسیقی دستگاهی ایران پیدا کند و انگیزه ای شود در او برای بیشتر دانستن و بیشتر گوش فرا دادن به نوای خوش نوازندگان برجسته ی تار.

پس از یک روشنگری کوتاه هر جا سخن از این ساز باشد به جای واژه ی تار ایرانی، واژه ی تار بکار خواهد رفت. دو گونه ساز تار داریم یکی آنکه به نام تار قفقاز شناخته میشود و دیگری آنکه با واژه ی تار شیراز نامیده میشود. هر چند هر دو گونه ی تار بخشی از فرهنگ موسیقایی ایران بزرگ هستند ولی ما اینجا واژه ی ویژگی نمای ایرانی را آوردیم تا که روشن شود سخن از تاری است که با آن موسیقی دستگاهی ایران نواخته میشود و در آفرینش و فراهم آوری گنجینه ی موسیقی دستگاهی ایران همان چیزی که به نام ردیف نامیده شده جایگاه ویژه و یگانه ای دارد.

یکی از واژه هایی که از تار دریافت میشود رشته یا رشته ی باریک است و همین دریافت از واژه ی تار بوده که رشته های کشیده شده بر روی سازها که با لرزش آنها نوای موسیقایی پدید می آید را تار نامیده اند و در این ساز که درباره ی آن سخن می گوییم تنها واژه ی تار برای نامگذاری آن به جا مانده است. برای آشکار ساختن ساز تار برای مردمان باختر آن را سازی از خانواده ی لوتهای دسته بلند می دانند، ولی در نگاه من شاید بهتر باشد که ما خانواده ای از سازها به نام تار داشته باشیم و برای شناساندن سازهایی به مانند سه تار، دوتار، سی تار، گیتار ودیگر آنها را بخشی از خانواده ی تارها بدانیم.

اینکه از چه زمانی رامشگری بر پایه ی موسیقی دستگاهی پدید آمده آگاهی درستی نداریم ولی روشن است که نوازندگان و خوانندگان برجسته ی زمانه ی موسیقی دستگاهی هر کدام گردآمده ای از نواهای کهن را از پیشینیان خود یاد گرفته بودند و می دانستند و خود نیز شاید آفریده ای بر پایه ی ساختار موسیقی دستگاهی به گنجینه ی نواهای کهن افزوده باشند. برای نمونه می توان از محمد صادق خان سنتور نواز نام برد که گوشه هایی بر پایه ی موسیقی دستگاهی ساخته است و به نام خودش نامیده شده اند. برای نمونه در دستگاه همایون گوشه ی محمد صادق خانی دیده میشود که همان گونه ی دیگری از گوشه ی عشاق در دستگاه همایون است. و هم بوده اند رامشگرانی که با شنیدن یک آهنگ روستایی آن را یاد گرفته و به دانسته های خود افزوده اند. چکیده ی سخن اینکه هر رامشگری دانسته های خودش را داشته و یا چیزی به آن افزوده است ولی اینگونه که پیداست پدیده ای به نام ردیف که گردآمده ایست آراسته و به سامان از گوشه هایی موسیقایی در چند دستگاه کوچک و بزرگ که به راستی بستر موسیقی دستگاهی ایران است ساخته و پرداخته ی اندیشه ی آقا علی اکبر فراهانی باشد. پس از او آقا غلامحسین پسر عموی آقا علی اکبر و فرزندان آقا علی اکبر، میرزاعبدالله و میرزا حسین قلی در پروراندن این گنجینه ی بیتای موسیقی دستگاهی ایران تلاش و کوشش بسزایی از خود نشان دادند. اینگونه است که دو ردیف پایه ای موسیقی دستگاهی ایران به نام میرزاعبدالله و میرزا حسین قلی نگاشته شده است و کسان دیگری که پس از آنها اندیشه ی فراهم آوردن ردیف سازی و یا آوازی را در سر داشته اند به گونه ای نشان و جاپایی از این خاندان در کارشان یافت میشود.

از آنجایی که پدید آوردن و پرداختن ردیف به دست خاندانی انجام شده که همگی تار می نواختند، اینگونه پیداست که برای نخستین بار ردیف بر روی این ساز پیاده شده و ساختار این ساز برای نمونه درازای دسته ی آن، پرده بندی، کوکهای آن زمان ساز تار، و شماره و چینش سیم ها در ریخت دهی به هر دستگاهی از ردیف جایگاهی ویژه داشته است. نباید فراموش کرد که در این زمینه ی ویژه ساختار سه تار دیگرگونگی کارایی با ساز تار ندارد.

باید اینجا یادآوری کنم که مهدی قلی خان هدایت بر این باور است که آقا علی اکبر فراهانی به همراه آقا مطلب پدر محمد صادق خان سرورالملک بازگفت و واگذاری ردیف کنونی موسیقی دستگاهی ایران را انجام داده اند.

درباره ی چیستی موسیقی دستگاهی ایران
دیدگاهی درخور درنگ و اندیشه پیرامون موسیقی دستگاهی ایران
از موسیقی شناس گرامی سرکار هرمز فرهت

آقا غلامحسین فراهانی نوازنده ی برجسته ی تار

در این بخش تنها شماری از نوازندگان برجسته ی تار را کوتاه خواهیم شناساند و همراه آن یک نگاره و نمونه ی نوازندگی خواهد آمد. با گوش فرادادن به این نمونه های زیبا و برجسته ی نوازندگی شنونده دریافتی از زیبایی سبکهای گوناگون نوازندگی و همچنین شناختی از دیگرگونگی های گونه ی نوازندگیشان با هم، هر چند هم که اندک و سرسری باشد بدست خواهد آورد.یادآوری میکنم که در اینجا تنها به چند ویژگی از همه ی ویژگی های یک نوازنده خواهیم پرداخت که شاید در دید من کمتر دیده و از آنها گفته شده و چه بسا به آنها به هیچ روی پرداخته نشده باشد.

این نگاره ی زیبا را سالهای دور فرزندِ فرزند عبدالحسین خان شهنازی سرکار هوتن انصاری پیشکش کردند.
نگاره به دست من اندکی دستکاری و ویرایش شده است.

میرزا حسینقلی (1229 - 1294 خورشیدی) نوازنده ی برجسته ی تار فرزند آقا علی اکبر فراهانی و برادر کوچک میرزا عبداله است. شاید برجسته ترین کار آقا حسینقلی گردآوری ردیف سازی برای تار است که من دوست دارم آن را گنجینه ی جناب میرزا بنامم. در دیدگاه من این گنجینه زیباترین ردیف سازی برای تار است. در پدید آوردن و گردآوری که دوست دارم آن را برداشت جناب میرزا از ردیف موسیقی دستگاهی ایران برای تار بنامم دو ویژگی برجسته از میرزا حسینقلی در آفرینش آن کارساز بوده است: یکی توانایی شگفت انگیز او در گفتار موسقایی و نوازندگی تار و دیگری دریافت و چشایی موسیقایی بی همتای او. از او کارهای ماندگاری نیز گرفته و بایگانی شده است. او همانگونه که در ورزش تار کوشا و تلاشگر بود در آموزش تار و ردیف نیز آموزگاری پیگیر و سختگیر بود.

گوش فرا دهید!
تکنوازی تار در دستگاه شور

هر آینه پیشنهاد میشود به گنجینه ی جناب میرزا گوش فرا دهید.!!!
ردیف سازی میرزا حسینقلی نواخته شده به گونه ای بسیار درخشان به دست علی اکبر خان شهنازی

غلامحسین درویش (1251 - 1305 خورشیدی) با نام هنری درویش خان، نوازنده ی برجسته ی تار و سه تار و از شاگردان برگزیده ی میرزاعبدالله و میرزا حسینقلی بوده است. او به همراه رکن الدین خان مختاری از پایه گذاران پیش درآمد به ریخت کنونی آن می باشند. درویش خان آهنگهای بسیار زیبایی در ریختهای موسیقایی دیگر نیز آفریده است. از او همچنین برداشتی از ردیف موسیقی دستگاهی ایران به جا مانده که دکتر لطف الله مفخم پایان آن را از روی نوانگاری موسی خان معروفی که برای ساز تار ویرایش و نگاشته شده بود رونویسی و با جا بجایی به یک پرده ی بالاتر برای ساز ویولن نگاشته است. اینگونه که پیداست به کار بردن شعر در ردیف سازی و یا در آموزش ردیف سازی از نوآوری های اوست. از او کارهای بسیار زیبایی گرفته شده است و هم شاگردان برجسته ای پرورش یافته.

گوش فرا دهید!
تکنوازی تار در دستگاه همایون

ردیف سازی درویش خان
نوانگاری برای تار از موسی خان معروفی
بازنویسی برای سازهای زهی کمانه ای از دکتر لطف اله مفخم پایان

علی نقی وزیری (1265 - 1358 خورشیدی) نوازنده ی برجسته ی تار و از شاگردان سرآمد میرزا عبدالله و میرزا حسینقلی بوده است. او چند سالی را در اروپا برای یادگیری پایه ها و ساختار موسیقی هنری باختر زمین گذراند، همین است که پس از بازگشت به ایران دیده ها و شنیده های آن سالها روی اندیشه و دیدگاه او سایه انداخته بود و برای همین همه ی پویایی های فرهنگی و موسیقایی او زیر پرتو همان اندیشه و دیدگاه جای میگرفتند. او موسیقی دانی میهن پرست بود ولی می پنداشت برای دگرگونی، پیشرفت و نوآوری در موسیقی ایرانی بایست همان راهی را پیمود که مردمان باختر پیموده اند، همان است که نگره های او در پیوند با موسیقی دستگاهی ایران با هستی و چیستی موسیقی ایرانی سازگار نبود ولی آغاز تلاشی بود برای پیدا کردن بنیادهای نگری موسیقی ایرانی. او نخستین کسی بود که دستوری برای یادگیری ساز تار به چاپ رساند. همچنین تلاش بسیار برای بالا بردن جایگاه موسیقی و موسیقی دان در زمانه ی خود کرد. او ردیفهای میرزاعبدالله و میرزا حسینقلی را نوانگاری کرد که شوربختانه در نگهداری آنها کم کاری شد و به گونه ای ناپدید شدند. بسیاری از نمادهایی که برای نشان دادن شگردهای گوناگون نواختن تار آفریده شده از اوست.

گوش فرا دهید!
تکنوازی تار در آواز اصفهان

علی اکبر شهنازی (1276 - 1363 خورشیدی) نوازنده ی برجسته ی تار و فرزند میرزا حسینقلی تارنواز بی همتای زمانه ی خود بوده است. او نزد پدرش تارنوازی و ردیف سازی پدرش را فراگرفت و پیش عمویش میرزاعبداله بویژه پس از درگذشت پدرش ردیف را دوره می کرد زیرا که میرزا عبداله بسیار دوست می داشت که با هم ساز بزنند. میرزا عبداله و میرزا حسینقلی برای نگاهبانی و گسترش ردیف موسیقی دستکاهی ایران تلاش و پایداری فراوانی می کردند. علی اکبر خان شهنازی افزون بر آموزش گنجینه ی سازی پدرش خود نیز ردیفی ساخت که در آن پیش درآمدها، چهارمضراب ها و رنگهای بسیار زیبایی دیده می شود و هم که تلاش کرد نوآوری های خود را در هنر نوازندگی در آن ردیف به نمایش بگذارد که در گونه ی خود بی همتا هستند. او شست سال به آموزش تار و ردیف سازی پرداخت. از او کارهای زیبایی گرفته شده است. یکی از کارهای شگفت انگیز او نواختن گنجینه ی جناب میرزا است که در آن میتوان دریافت و چشایی موسیقایی بی همتای پدرش و خودش را دید و شنید. و دیگری نواختن ردیف خودش آن هم به زیبایی در هشتاد سالگی است.

گوش فرا دهید!
تکنوازی تار در آواز ابوعطا

نوانگاری گنجینه ی سازی میرزا حسینقلی . ردیف موسیقی دستگاهی ایران
نوانگاری به دست سرکار رضا وهدانی انجام شده است

مرتضی نی داوود (1279 - 1369 خورشیدی) نوازنده ی برجسته ی تار از شاگردان میرزا حسینقلی و از شاگردان درخشان درویش خان بوده است. او به پیروی از درویش خان در ریختهای گوناگون موسیقی ایرانی آفریده های بسیار زیبایی دارد. او در یک مهمانی با قمر جوان آشنا شد و توانایی او برای یک خواننده ی برجسته شدن را شناسایی کرد. همین است که برای ده سال به آموزش قمر الملوک وزیری پرداخت و دستاورد این تلاشها همکاری چندین ساله در رامشگری و خنیاگری برای مردم و هم گرفتن نوای کارهای برجسته ی فراوان از آنها بوده است. پس از درگذشت درویش خان درخواست بازکردن یک آموزشگاه موسیقی کرد و آن را به یاد آموزگار نازنین خود درویش خان نامگذاری کرد. مرتضی خان نی داوودِ میهن دوست تنها کاری که برای انجامش به خود می بالید نواختن ردیف سازی موسیقی دستگاهی ایران برای بایگانی رادیو ایران بود. او دارای گفتار موسیقایی ویژه ای است که در دیگر نوازندگان کلیمی نیز دیده میشود. در پی دگرگونی دستگاه چیره بر ایران مرتضی خان نی داوود به همراه خانواده به کشور آمریکا کوچ کردند و همانجا نیز پس از سالها زیستن دور از سرزمین خود درگذشت.

گوش فرا دهید!
تکنوازی تار در آواز دشتی

عبدالحسین شهنازی (1284؟ - 1327 خورشیدی) نوازنده ی برجسته ی تار فرزند میرزا حسینقلی و برادر کوچکتر علی اکبر خان شهنازی بوده است. عبدالحسین خان شهنازی کودک بود که پدرش درگذشت همین است که نمی دانم که آیا او شاگرد تار پدرش بوده یا که نبوده است. او تار و ردیف سازی را نزد برادرش علی اکبر خان شهنازی آموزش دید و از چند کار گرفته شده از نوای ساز او پیداست که دست کم در آغاز زمانه ی نوازندگیش جای پا و نشان پررنگی از سبک نوازندگی برادرش در ساز او شنیده و دیده میشود ولی باز در همان نواخته ها هم نوآوری ها و چشایی موسیقایی ویژه به او را میتوان شنید. گفته میشود که او سبک نوازندگیش را سراسر دگرگون کرد و سبکی ویژه به خود آفرید. نسل پس از او به مانند جلیل شهناز و دیگران خود را شیفته ی سبک نوازندگی عبدالحسین خان و سبک نوازندگی خود را نشان گرفته از سبک او میدانند. شوربختانه اگر هم کاری از سبک نوی نوازندگی او نیز گرفته شده باشد تا کنون در دسترس ما نیست که تا نمونه ای از آن را بشنویم و از آن بهره مند شویم.

گوش فرا دهید!
تکنوازی تار در دستگاه سه گاه

یحیی زرپنجه (1276 - 1311 خورشیدی) نوازنده ی برجسته ی تار شاگرد میرزا حسینقلی و درویش خان بوده است. او در یک خانواده ی اهل موسیقی پرورش یافت. پدرش خواننده و نوازنده ی تنبک و دایره بود و برادرش موسی نوازنده ی تار. او زبانزد بوده به اینکه در ورزش تار بسیار پیگیر و خستگی ناپذیر است. شاید این تنها یک گمانه زنی باشد ولی در شیوه ی نواختن او نیز به مانند مرتضی خان نی داوود مالش ها و ناله های ویژه ای دیده و شنیده میشود که شاید تنها در نوازندگان کلیمی یافت شود. شاید نمونه ی دیگر برای این شیوه از نواختن ساز سلیمان خان روح افزا باشد. هر چه هست او نوازنده ای چیره دست بود که شوربختانه در جوانی درگذشت. چهچه های بلبلی او روی ساز هنگامه میکند.

گوش فرا دهید!
تکنوازی تار در دستگاه ماهور

فرهاد ارژنگی (1317 - 1340 خورشیدی) نوازنده ی برجسته ی تار ریشه در خانواده ای دارد که برای نسلها نگارگر و پیکرتراش بوده اند. او یادگیری تار را در سن هفت سالگی نزد علی اکبر خان شهنازی آغاز کرد. با آنکه هنوز بسیار جوان بود گنجینه ی جناب میرزا و ردیف عالی علی اکبر خان شهنازی را مو به مو و با باریک بینی و ژرف نگری شگفت انگیزی نوانگاری کرده است. جدای از این، این نوانگاری زمانی انجام شده که هنوز نوای گنجینه ی جناب میرزا از روی ساز علی اکبر خان گرفته نشده بود و تنها سرچشمه ی کار فرهاد ارژنگی اجرای زنده ی علی اکبر خان و توانایی شگفت انگیز او در یادگیری این گردآمده ی موسیقایی بوده است و زمان انجام نوانگاری نیز درخور دیده شدن است و با در کنار هم نهادش و سنجش نوانگاری او با نوانگاری رضا وهدانی دگرگونی هایی که علی اکبر خان در گذر زمان در نواختن گنجینه ی پدرش روی تار پدید آورده را نیز می توان دریافت. فرهاد ارژنگی نوازنده ای است که در سن جوانی به گونه ای از پختگی ستودنی در نوازندگی رسیده و ساز او هم گیرا و شیرین و هم پر از هنرهای نوازندگی دشوار و شگفت انگیز است.

گوش فرا دهید!
تکنوازی تار در دستگاه چهارگاه

تماشا کنید و گوش فرا دهید!
چهار پاره ی کوتاه دیداری . شنیداری کمیاب از تار نوازی فرهاد ارژنگی که از یک برنامه ی موسیقایی بریده ام
تکنوازی تار در آواز ابو عطا

جلیل شهناز (1300 - 1392 خورشیدی) نوازنده ی برجسته ی تار نزد برادر بزرگترش حسین خان شهناز که ساز زیبایی می نواخت نوازندگی تار را فراگرفت. اینگونه که پیداست او شاگرد عبدالحسین شهنازی نیز بوده است ولی میدانیم که شیفته ی سبک نوی نواختن عبدالحسین خان شهنازی بوده. یکی از ویژگی های برجسته ی او در سنجش با نوازندگانی که سبک آنها مانندی هایی با سبک جلیل خان شهناز دارد این است که او دانا به گوشه های موسیقی دستگاهی ایران بود و اینچنین است که نوازندگیش در کنار هم نهادش با نوازندگی آنها دارای یکپارچگی و ساختارمندی بیشتری است.

گوش فرا دهید!
تکنوازی تار در دستگاه همایون

محمد رضا لطفی (1325 - 1393 خورشیدی) نوازنده ی برجسته ی تار و سه تار پس از کوچ به تهران در هنرستان شبانه ی موسیقی نام نویسی کرد. از روی یک پیش آمد با نصراله ناصح پور در هنرستان آزاد موسیقی ملی آشنا شد و ناصح پور او را پیش علی اکبر خان شهنازی برد و هم در سالهای دیگر میانجی آشنایی او با عبداله خان دوامی و سعید خان هرمزی شد. محمد رضا لطفی جوینده با موسیقی دانان، نوازندگان و خوانندگان دیگر نیز آشنا گردید این شد که دیدگاه او درباره ی موسیقی ایرانی دگرگون شد و در پی آن به کنکاش پیرامون کارهای موسیقی دانان کهن پرداخت. او در پی آشنایی با سبکهای گوناگون موسیقی رفته رفته سبک نوازندگی ویژه ی خود را پدید آورد. گروه شیدا را پایه گذاری کرد و با امیر هوشنگ ابتهاج کانون هنری فرهنگی چاووش را راه اندازی کرد.

گوش فرا دهید!
دونوازی تار و تنبک در دستگاه سه گاه
نوازنده ی تنبک . ناصر فرهنگ فر

گوش فرا دهید!
سروده خوانی به همراه نوای تار
سراینده و سروده خوان . احسان طبری
نوازنده ی تار . محمد رضا لطفی

در اینجا دو نمونه ی دیگر از دو نوازی تار و تنبک می آورم که مانندی هایی با نمونه ی بالا دارند که در گونه ی خود بی همتا هستند

گوش فرا دهید!
بهتر است با گوشی گوش کنید
دو نوازی تار و تنبک در دستگاه چهار گاه
نوازنده ی تار . پرهام ناصح پور
نوازنده ی تنبک . پیمان ناصح پور

گوش فرا دهید!
دو نوازی تار و تنبک در دستگاه سه گاه
نوازنده ی تار . پرهام ناصح پور
نوازنده ی تنبک . پیمان ناصح پور

تماشا کنید!
پویا نگاره های کوتاهی از دیدنی های ایران همراه با نوای تار
نوازندگی تار از پرهام ناصح پور در آواز ابوعطا